● Tulkojums latviski pieejams šeit.
● Русский перевод доступен здесь.
„Głos Polski” z listopada 1922 roku (pierwsza polska gazeta wydawana nad Dźwiną) zaprosił na obchody rocznicy powstania listopadowego urządzonego przez Towarzystwo „Oświata” w Rydze w siedzibie gimnazjum Emilii Lichtarowiczówny, na rogu ulicy Elżbieckiej i Suworowskiej (obecnie Krišjāņsa Baronsa). Gimnazjum to było jeszcze w czasach carskich jedną z dwóch polskich szkół działających w Rydze.
Lichtarowiczówna (1874-1951), pochodząca z Litwy, podobnie jak wielu łotewskich Polaków, walczyła aktywnie o polskie sprawy, dziś jest postacią nieco zapomnianą, choć jesienią możemy zapalić światełko na jej nagrobku na cmentarzu św. Michała.
Udział w listopadowej imprezie przy ulicy Elżbieckiej 14 wzięła udział znana polska śpiewaczka Gordon-Jurgielewiczowa, ciesząca się „powodzeniem w Paryżu” (kto wtedy nie chciał być znanym we Francji?). Odczyt z okazji ważnej rocznicy wygłosił Jan Cynarski, polski dyplomata i dziennikarz, autor poczytnej książki „Łotwa współczesna”, na początku lat dwudziestych będącej ciekawym, choć nieobiektywnym „przewodnikiem po nowej republice”. Podczas imprezy uczennica polskiego gimnazjum zadeklamowała wiersz polskiego wieszcza narodowego Juliusza Słowackiego „Duma o Wacławie Rzewuskim”. Swoje utwory wykonał chór żeński działający przy „Oświacie”.
Rocznicę powstania listopadowego obchodzono także w latach trzydziestych,
czego świadectwem są materiały dostępne w tygodniku „Nasze Życie”. W 1936 odbyły się choćby obchody zorganizowane z inicjatywy filii Związku Polskiej Młodzieży w Juchnikach w Łatgalii.
Dlaczego powstanie listopadowe, wymierzone w carską Rosję, w ogóle wybuchło?
Trzeba zacząć od tego, że od 1815 roku Polska w okrojonej formie (bez Wielkiego Księstwa Litewskiego) istniała jako Królestwo Polskie, małe państewko, będące w unii z carską Rosją. Car Mikołaj I był jednocześnie królem Polski, zaś Królestwo obejmowało kilka województw i miasta takie jak Warszawa, Płock, Kalisz czy Lublin. Nie udało się poszerzyć Królestwa o ziemie zabrane pod koniec XVIII wieku w trakcie rozbiorów wspólnego państwa polsko-litewskiego.
Uznaje się, że główną przyczyną wybuchu zrywu narodowego było nieprzestrzeganie przez cara postanowień konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 roku (taki akt ustrojowy został wtedy nadany, była to kolejna konstytucja w dziejach państwa polskiego, po konstytucjach z 1791 i 1807 roku). W 1819 roku zniesiono w Polsce wolność prasy, wprowadzono cenzurę prewencyjną, dwa lata później zawieszono wolność zgromadzeń, zakazano także działalności wolnomularstwa (tutaj pozdrowienia dla tej organizacji, dziś łączącej Polaków i Łotyszy). Szerokim echem odbiło się skazanie przywódcy Wolnomularstwa Narodowego Waleriana Łukasińskiego. Z kolei na Litwie, po 1795 roku oddzielonej od Polski granicą, Mikołaj Nowosilcow (bohater poematu „Dziady” Adama Mickiewicza, popularnego także wśród łotewskich Polaków do 1940 roku) zaczął prześladować towarzystwa „filomatów i filaretów”. Wreszcie, w 1825 roku, zlikwidowano jawność obrad polskiego parlamentu.
Tymczasem zmieniała się sytuacja międzynarodowa. Latem 1830 roku wybuchły rewolucje we Francji i Belgii, zaś jesienią (w związku z sytuacją w Europie) rozpoczęto w Polsce przygotowania do mobilizacji. 23 listopada członkowie sprzysiężenia antycarskiego zostali ostrzeżeni o możliwości dekonspiracji i przygotowanych przez władze aresztowaniach. Nie było już chyba lepszego momentu na rozpoczęcie powstania, które wybuchło 29 listopada i objęło tereny współczesnej Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy. 25 stycznia 1831 roku nastąpiła detronizacja cara Mikołaja I, równoznaczna z zerwaniem unii personalnej Polski i Rosji oraz ogłoszeniem przez Królestwo Polskie niepodległości, w dalszej perspektywie, wraz z Wielkim Księstwem Litewskim. Warto przypomnieć postać Emilii Plater, dziewicy, Litwinki, pochodzącej z Inflant Polskich, która stała się ikoną powstania listopadowego.
Plater, która planowała wraz ze swym oddziałem zajęcie Dyneburga, zostanie przedstawiona w wierszu Mickiewicza „Śmierć pułkownika”, który zna każdy polski uczeń szkoły podstawowej.
Po decyzji Sejmu o detronizacji
na odpowiedź z Rosji nie trzeba było długo czekać: granicę na Bugu przekroczyła 115 tys. armia rosyjska
pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza. Na początku lutego doszło do pierwszych starć. Po polskim zwycięstwie pod Olszynką Grochowską, przyszły gorzkie chwile: wygrana Rosji pod Ostrołęką, która załamała polskie morale. Zaczął się szturm na Warszawę, podczas którego zginął gen. Józef Longin Sowiński, polski bohater narodowy, opiewany w literaturze, a później poddanie stolicy. Przestał istnieć Sejm, Rząd Narodowy, zaś wojsko przekroczyło granicę zaboru rosyjskiego.
Po upadku powstania cesarz Mikołaj I Romanow wypowiedział słowa: „Nie wiem, czy będzie jeszcze kiedy jaka Polska, ale tego jestem pewien, że nie będzie już Polaków”. Niestety dla carskiej Rosji,
Polacy wciąż byli,
w 1863 roku wybuchnie kolejne powstanie, o którym już pisaliśmy na początku tego roku, a jego ikoną w Łatgalii stanie się Leon Broel-Plater. W 1905 roku na polskich ziemiach, podobnie jak na Łotwie, dojdzie do socjalistycznej rewolucji. Później, w czasie I wojny światowej, zaistnieją Legiony Piłsudskiego, działalność których będzie początkiem wolnej Rzeczypospolitej, która przetrwa do 1939 roku jako sojusznik Łotwy.
To są już jednak inne wydarzenia, inne daty.
